بررسی و نقد روایات پیرامون نحوه برخورد و موضع گیری اهل بیت(ع)با جریان غلو و غالیان

بر اساس گزارشهای تاریخی و روائی در زمان های مختلف برخی افراد،اهل بیت (ع) را از حد بشری تا مقام الوهیت بالاتر برده اند. این تجاوز از حد و اندازه در اصطلاح قرآن و روایات، "غلو"، و این افراد "غالی" نامیده شده اند. در این نوشتار روایاتی که حاکی از برخوردهای اهل بیت (ع) با جریان غلو و غالیان است، مورد ارزیابی قرار گرفته است؛ تا پس از جداسازی روایات صحیح از سقیم، میزان تأثیر شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زمان اهل بیت (ع) و نیز شخصیت غالیان را در نوع موضع گیریهای اهل بیت (ع) ارزیابی نماید؛ تا از این ارزیابی، نحوه برخورد صحیح با غالیان در زمانهای بعدی تشخیص داده شود. از بررسیها چنین به دست آمده است: 1. از میان 104 روایتی که نگارنده در مورد نحوه برخورد و موضع گیری اهل بیت (ع) با جریان غلو و غالیان جمع آوری نموده است، 13 روایت از پیامبر اکرم (ص)، 10 روایت از امیرالمومنین (ع)، 2 روایت از امام سجاد (ع)، 3 روایت از امام باقر (ع)، 45 روایت از امام صادق (ع)، 3 روایت از امام کاظم (ع)، 12 روایت از امام رضا (ع)، 3 روایت از امام جواد(ع)، 10 روایت از امام هادی (ع)، یک روایت از امام حسن عسگری (ع) و 2 روایت از امام زمان (عج) است. 2. از میان این 104 روایت، سند 22 روایت صحیح، یک روایت حسن، 5 روایت موثق و 76 روایت ضعیف ارزیابی شد. 3. صدور موضع گیری ها و برخوردهایی مانند تشبیه امیرالمومنین (ع) به عیسی (ع) از جهت اینکه گروهی از پیروانش در مورد او غلو می کنند، اظهار بیم پیامبر اکرم (ص) از غلو مردم در مورد امیرالمومنین (ع) در آینده، نهی از هرگونه ارتباط با غالیان، دستور امام هادی (ع) به شکستن سر علی بن حسکه قمی، شبیه دانستن غالیان به کسانی که به خدا، رسول خدا (ص) و ائمه (ع) دشنام می دهند و مباح دانستن خونشان، دستور ترور افرادی مانند ابوالسمهری و ابن ابی زرقاء به اسحاق انباری یا دستور کشتن فارس بن حاتم قزوینی با ساطور مخصوص به جنید، به علت ضعف سندی روایات قابل اثبات نیستند؛ ولی با این وجود، حکم به جعلی بودن آنها نیز به راحتی ممکن نیست؛ زیرا تقریباً ضعف تمام اسناد این روایات به علت ارسال سند و یا مهمل یا مجهول بودن راویان آنها بوده و به جز موارد بسیار اندک که راوی متهم به غلو شده، سایر روایات به سبب جرح و قدح راوی به اموری مثل کذب، وضع حدیث و مانند آن تضعیف نشده اند. 4. برخورد ها و موضع گیری هایی مانند: معرفی محبت به عنوان منشأ غلو، خبر امام سجاد (ع) از پیدایش غلو در آینده، تأکید بر محرومیت غالی از شفاعت پیامبر اکرم (ص)، تأکید بر عبودیت و مربوب بودن خود، نفی بندگی مردم برای خود، رد علم به تعداد قطرات باران، ستارگان، برگ های درختان، ذرات دریا و خاک ها به خداوند، نفی علم غیب از خود و اسناد سخنانشان به روایات پیامبر اکرم (ص)، محتاج بودن شیطان به دروغ گوئی غالیان، نمایان شدن شیطان بر بنان، سری و بزیغ، کافر، مشرک و فاسق دانستن غالیان از جمله بشار، بدتر از یهود و نصارا بودن آنها، جدا دانستن دین خود از دین علی بن حسکه و قاسم یقطینی، بیرون کردن غالی از نزد خود، لعن غالیان، برائت از قائلان به الوهیت و نبوت ائمه (ع)، لعن اشخاصی مانند: عبدالله بن سبا، بنان، ابوالخطاب، بشار، یونس بن ظبیان، ابو عمرو، جعفر بن واقد و هاشم بن ابی هاشم توسط اهل بیت (ع)، دستور قتل بزیغ به عبدالله بن ابی یعفور، سوزاندن غیر مستقیم گروه غالی، سوزاندن عبدالله بن سبا، از سندهای صحیح، حسن و یا موثق برخوردارند، بنابراین احتمال صدورشان از اهل بیت (ع) بیشتر است. 5. دلایل علامه عسگری (ره) برای انکار وجود خارجی فردی غالی به نام عبدالله بن سبا در زمان امیرالمومنین (ع) قابل نقد است. 6. روایاتی که در آن اهل بیت (ع) به لعن و برائت غالیان اقدام کردند یا دیگری را به قتل برخی غالیان دستور دادند؛ علاوه بر اینکه از صحت سندی روایت برخوردار بودند، با قرآن و روایات دیگر معصومین نیز سازگارند و با توجه به فقه شیعه نیز تأیید می شوند. 7. دلیل قانع کننده ای برای رد روایاتی که طبق آن امیرالمومنین (ع)، عبدالله بن سبا و برخی غالیان را سوزاند، وجود ندارد؛ پس این روایات معتبر هستند و می توانند در فقه برای حکم حد غالیان مورد استناد واقع شوند. 8. شرایط و مقتضیات زمان و یا نوع باور و عملکرد غالیان در نحوه برخورد اهل بیت (ع) با آنان موثر بوده است؛ به عنوان مثال امیرالمومنین (ع) به علت اینکه حکومت در اختیار داشتند، دستشان برای اقدام جدی با غالیان باز بود و غالیانی را که پس از نصیحت و توبه خواهی حاضر به دست کشیدن از اعمالشان نبودند، با آتش سوزاند؛ ولی سایر اهل بیت (ع) به علت شرایط سخت زمانه خود- که در نوشتار مذکور است- تنها می توانستند جدائی راه خود از غالیان را اعلام و آنها را طرد و لعن کنند و از آنها برائت بجویند و تنها در یک مورد به قتل یکی از غالیان دستور دادند و از برخورد جدی و اجرای حد در مورد آنان ناتوان بودند، و بیشتر تلاش می کردند تا با کار فرهنگی و علمی شیعیان را از افتادن در ورطه غلو بازدارند. همچنین برای تأثیر نوع باور و عملکرد غالیان در نحوه برخورد اهل بیت (ع) می توان به شدت و ضعف برخوردهای اهل بیت (ع) با سران غالی و پیروان آنان اشاره کرد. 9. علاوه بر اینکه شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زمان اهل بیت (ع) در نحوه برخورد آنها با غالیان موثر بوده است، این شرایط در بروز و ظهور غالیان، کمیت و گستاخی آنها نیز تأثیر داشته است. با این توضیح که در زمان امام حسن (ع) و امام حسین (ع) به علت شرایط سختی که معاویه برای شیعیان به وجود آورده بود، خبری از فرقه منحرفه غالیان که خود را به شیعیان منتسب کنند نبود. پس از شهادت امام حسین (ع) و به ویژه در زمان صادقین (ع) که توجه به اهل بیت (ع) زیاد شده بود، فرقه های بسیاری با عقاید غالیانه به وجود آمد. از زمان امام جواد (ع) به بعد که رفته رفته ارتباط اهل بیت (ع) با شیعیان کاسته می شد، برخی از سران غالیان به نام اهل بیت (ع) اموال مردم را چپاول می کردند.